آموزشی باد شرطه

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

باد شرطه به معنی باد موافق کشتی برای خوانندگان بیشتر از راه بیت معروف حافظ ( کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز... ) آشنا است. در زبان فارسی قبل از حافظ، سعدی نیز سه بار این کلمه را به کار برده است.

ظاهر کلمه ی شرطه حکایت از عربی بودن آن دارد، امّا مرحوم علامه ی قزوینی در مقاله ای 1 که با عنوان بالا در سال چهارم مجله ی یادگار ( قزوینی، 1326 ) منتشر کرد نشان داد که این کلمه در هیچ یک از فرهنگهای عربی ضبط نشده است. با اینهمه، در بعضی از متون عربی قرنهای چهارم و پنجم هجری این کلمه با املای شَرته و شَرتا آمده است. نخستینِ این متون عجائب الهند، برّه و بحره، تألیف بزرگ بن...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

معنای کلمه باد شرطه در فرهنگ لغات​

باری در گویش کُمزاری کلمه ای به صورت شَرْتَغ ( šartay ) به کار می رود که معنی آن طوفان است ( رک: توماس، ص 834 ). توماس در همانجا این کلمه را از کلمه ی شَرته که در عربی عامیانه ی آن منطقه رایج است مشتق دانسته، امّا این مطلب درست نیست. « غ » پایانی این کلمه صورت تحول یافته ی « گ » پایانی کلمات فارسی میانه ( پهلوی ) در جایگاه بعد از مصوت است. این « گ »ها از اواخر دوره ی ساسانی به بعد به تدریج افتاده اند و معادلهای فارسی دری این گونه کلمات اساساً بدون g است، 4 امّا در کُمزاری این « گ »ها به « غ » تبدیل شده است. در این گویش کلمات « گربه، خانه، جامه، استره ( تیغ دلاّکی )، هیمه ( هیزم )، گرسنگی ( گشنگی )، و تشنگی » به صورت گُربَغ، خَنَع،...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

صورت شرتغ دو نکته ی دیگر را نیز ثابت می کند. یکی تأیید ضبط مقدسی ( شَرتَه ) است که قزوینی هم ظاهراً با استناد به همین ضبط مصوت هجای اوّل این کلمه را a ( فتحه ) دانسته است. دیگر اینکه، علی رغم آنکه دو منبع قدیم عربی، یعنی عجائب الهند و حکایه ابی القاسم بغدادی، این کلمه را به شکل شرتا ( با الف در آخر ) نقل کرده اند ضبط شَرته ( با فتحه یا a در آخر ) قدیمتر و اصیل تر است. صورت شرتا بعدها با تحولی از شرته مشتق شده است، با این توضیح:
در زبان فارسی مصوت a ( فتحه ) در هجاهای بسته ( هجاهای مختوم به صامت ) کشیده تر تلفظ می گردد تا همین مصوت در هجاهای باز ( هجاهای مختوم به مصوت ). اگر کلمات در، صد و تن را در قسمت اوّل کلمات درون، صدم و تنومند با همین کلمات در بخش اوّل کلمات دربار، صدگان و تن پوش...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

بنابراین مصوت a در هجای دوم کلمات پهلوی بندگ « بنده »، خانگ « خانه » و نظایر آنها مصوتی نسبتاً کشیده بوده است. پس از حذف « گ » پایانی کلمات، کشش این مصوت از بین نرفته و a در این جایگاه کماکان نیمه کشیده تلفظ می شده است. ( امروز نیز که این مصوت به e بدل شده است هنوز این کشش باقی است و e در پایان این کلمات بلندتر از e در هجاهای باز غیر پایانی است. دو کلمه ی مداد و نامه مقایسه شود ). این کشیش موجب شده است که شعرا گاهی به « ضرورت » این مصوت را بلند و به صورت ā (-ا)، به کار ببرند 5، چنانکه در کلمه ی تافته در مصراع دوم بیت زیر از فرخی:

همیشه تافته بینم سیه دو زلف تو را

دلم ز تافتنش تافته شود هموار

در این بیت کلمه ی تافته باید تافتا تلفظ شود تا وزن...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

بررسی کلمه شرته​

کلمه ی شَرتا نیز طبق همین قاعده از کلمه ی شَرتَه مشتق شده و مصوت ā در آن اصلی نیست. این صورت، اگر در زبان عربی پیدا نشده باشد، باید از لهجه هایی گرفته شده باشد که در آنها a پایانی گرایش به ā داشته و یا اصلاً به ā بدل شده بوده است.7از قضا در شعر زیر از سعدی این کلمه، با تلفظ شرطا ( شرتا ) به کار رفته است:

با طبع ملولت چه کند دل که نسازد

شرطه همه وقتی نبود لایق کشتی

از میان فرهنگهای فارسی ظاهراً نخستین فرهنگی که این کلمه را به فتح شین ضبط کرده شرف نامه ی مُنْیَری ( تألیف شده در سال 878 ) است. این فرهنگ هنوز به چاپ نرسیده است، امّا مطالب آن در فرهنگهای بعدی نقل شده است. مؤید الفضلا ( تألیف شده در سال 925 ) که...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

بررسی کلمه شرطه​

مؤلف غیاث اللغات ( تألیف شده در سال 1242 ) شرطه را شُرط ( به ضم شین ) ضبط کرده و اصل معنی آن را نشان و علامت دانسته و توجیه تسمیه ی این باد با این لفظ را چنین ذکر کرده است: « باد موافق را که باد شرطه گویند از همین جهت است که علامت روان شدن جهاز و دور شدن طوفان است. از مدار و رشیدی 8و لطائف و سراج اللغات، و صاحب تاریخ ولایت نامه که به شهر لندن، دارالسلطنت انگریز رفته بود چنین نوشته که باد شرط باد نرم است، چون نسیم موافق که بعد فروشدن طوفان وزیدن گیرد ».
معلوم نیست مؤلف غیاث شرط را از کجا آورده است. شاید در سروده های بعضی از شعرای فارسی سرای هند چنین تلفظی به کار رفته است.
فرهنگهای جهانگیری، رشیدی، برهان قاطع، بهار عجم و هفت قلزم این کلمه را نیاورده اند...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

سخن آخر​

در این مقاله نشان داده شد که شَرته کلمه ای است که لااقل از دوره ی ساسانی در زبان پهلوی به کار می رفته است. امّا اینکه این کلمه ایرانی است یا از زبانهای دیگر گرفته شده است، برای نگارنده روشن نیست. توجیه فرهنگ نویسان برای مشتق دانستن آن از شرطه ی عربی فاقد اساس علمی است.

پی نوشت ها :​

1. نشر دانش، سال شانزدهم، ش 1، بهار 1378، ص 51-48.
2. قزوینی عبارت این متن را که حاوی کلمه ی مزبور است از جلد چهارم مجموعه ی جغرافی نویسان عرب، تألیف دخویه که شامل توضیحاتی درباره ی مشکلات مسالک الممالک اصطخری، صورة الارض ابن حوقل و احسن التقاسیم مقدسی است نقل کرده است. حکایة ابی القاسم در سال 1902 به کوشش آدام متز در هایدلبرگ آلمان به چاپ رسیده و مؤلف آن...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

6. البته مصوتهای کوتاه o، a و e در کلمات تو، دو، نه، که، چه نیز می توانند به ضرورت بلند تلفظ شوند؛ امّا باید توجه داشت که این مصوتها در کلمات مزبور در اصل بلند بوده اند و تلفظ اصلی این کلمات، به ویژه در زبان پهلوی tō، dō، kē و čē بده است. کسره ی اضافه نیز که در شعر گاهی به ضرورت به شکل ī تلفظ می شود در اصل ( در زبان پهلوی ) بلند بوده و آثار این تلفظ هنوز در لهجه ی مردم اصفهان باقی است. اینک مثالهایی که در آنها مصوت کلمات فوق به صورت کشیسده تلفظ می شود:
چو از تو بود کژّی و بیرهی
گناه از چه بر چرخ گردان نهی
( اسدی )
دو بدین چنگ و دو بدان چنگال
یک به دندان چو شیر غرّانا
( عبید )
عاشق که شد که یار به حالش نظر نکرد
ای خواجه درد نیست وگر نه طبیب هست
( حافظ )
کَه کِه باشد که بپوشد روی آب
طین که...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[زهـرا دُلاریـᥫ᭡]

7. علت تبدیل کلمات هم، سر و خم به هام، سار و خام در خامیازه نیز ظاهراً همین کشش a است.
8. در فرهنگ رشیدی، چاپ تهران، کتابفروشی بارانی، 1338، این کلمه نیامده است.
کتابنامه :
آذرنوش، آذرتاش، 1373، « ابومطهر ازدی »، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 266-256.
رجائی احمدعلی، 1363، فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی، ش 4، تهران، مؤسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سجّادی، صادق، 1377 ( 1378 )، « نگاهی به برخی واژه های فارسی رایج در مصر و شام به روزگار ممالیک »، در نامه ی فرهنگستان، ش 14، ص 49-42.
صادقی، علی اشرف، [ 1357 ]، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
قزوینی، محمّد، 1326، « باد شرطه »، یادگار، س 4، ش 2-1، ص 68-63.
مسعودی، علی بن حسین، 1894، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه،...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.