تاریخ ایران قم در دو قرن نخست هجری...

[Sepideh.T]

شهر باستانی قم، که احیای آن را بعد از آن که به دست اسکندر ویران شد به قباد ساسانی نسبت می دهند، به سال 23 قمری، به دست اعراب فتح شد.

شهر مذهبی قم که امروزه در 145 کیلومتری جنوب شهر تهران بر سر جاده ی تهران اصفهان واقع است1 از نواحی قدیمی ایالت ماد یا جبال بوده است. در دوره ی ساسانی، قم یکی از نواحی اصفهان بود. قباد (د:531م)، اصلاحات مذهبی و عمرانی زیادی در این منطقه انجام داد2 که باعث توسعه ی ارضی و فرهنگی و سیـاس*ـی ناحیه ی قم شد. این اصلاحات قم را به صورت یکی از بهترین و آبادترین مواضع در مملکت قباد درآورد3.

از جمله اقدامات قباد اصلاحاتی در ادغام آتشکده ها و کاستن تعداد آنها بود. او آتش...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

بنابر روایات، شهر قم را که همیشه مرکز مهم ارتباطات بوده، حلقه ای از آتشگاه ها در بر می گرفته است. او به بقایای چندین آتشکده در قم اشاره کرده است.7

سابقه ی دو آتش مهم دین زردشتی، آتش مهرین و آتش آذرجشنسف، در قم، حاکی از اهمیت مذهبی و فرهنگی قم در دوره ی ساسانی است. قم این موقعیت خود را تا پایان قرن اول قمری تا حد زیادی حفظ کرد. هنوز یک قرن از اصلاحات مذهبی قباد در ایران، که بخش مهمی از آن در قم انجام شد، نگذشته بود که دین مبین اسلام ظهور کرد.

از دیگر اقدامات قباد، کارهای عمرانی و توسعه ی ارضی قم بود. به نوشته ی حمزه اصفهانی (د: 360ق)8 اصفهان، استانی به نام ری داشت. قباد، استان دیگری بر آن افزود و آن را استان «ایرانوثارث کواذ» نامید؛ چون ناحیت قم در غایت خرابی بود و به دست قباد ساسانی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

بنای اولین مساجد

بسیاری از این آتشکده ها ویران گردید و به جای آن مسجد ساخته شد. در محل یکی از آنها در قم، مسجد عتیق ساخته شد.11 فقط آتشکده ی مزدجان، به دلیل واقع شدن در منطقه ی کوهستانی و سکونت عده ی قابل توجهی از مجوس در مسیر آن، تا اواخر قرن سوم قمری دوام آورد.12نویسنده ی تاریخ قم درباره بنای اولین مسجد در قم می گوید:

نخستین مسجد که بدین ناحیت نهادند، مسجدی بود که در قریه ی جمکران بنا شد. اعراب بنی اسد، در اطراف این مسجد منزل گرفتند. سعیدبن جبیر، صحابی معروف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز 6 ماه در جمکران نزد این اعراب به سر برد.13

مسجد جامع جدید توسط ابوالصدیم، در سال 196 قمری بنا شد.14مسجد دیگری به نام مسجد «سعدآبادی»، در بازار قم بوده است که در آن نماز جمعه می...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

تمصیر قم و مهاجرت اعراب

گزارش منابع عربی از روند تمصیر [شهر شدن] قم، مقارن با کوچ مداوم دسته های عرب، حاکی است که سرانجام این امر منجر به غلبه ی عنصر عرب بر عجم و اسکان آنها در این نقطه از ایران شد. اوج این غلبه که هم چنان با ورود عرب همراه بود، نقطه عطفی در ارتقای شهر قم در سازمان سیـاس*ـی و تقسیمات منطقه ای دستگاه خلافت عباسی به حساب می آمد. اولین گروه های عرب، به فرماندهی ابوموسی اشعری، در سال 23 قمری، با جنگ و زور ناحیت قم را فتح کردند.29 اعراب بنی اسد نیز، از اولین دسته های عرب بودند که در جمکران قم سکونت گزیدند.30 هجوم گسترده ی اعراب اشعری به قم، همراه با اقداماتی بود که آنها برای کسب سلطه ی کامل بر همه ی منابع مالی و اقتصادی بر مردم بومی قم انجام دادند؛ از جمله ی این کارها...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

توسعه قم در روایات ائمه علیهم السلام

توسعه ی قم در روایات ائمه علیهم السلام به صورت پیش گویی آمده است. حسن بن محمد بن حسن قمی می نویسد: در روایات شیعه آمده است که قم در عمارت، کثرت مردم، قیمت زمین آن، به نوعی برسد که آن مقدار که اسبی را بر آن ببندند، به هزار درهم باشد. در این روایات، تعابیری چون «زهراء»، «کوفه کوچک»،33 «تکیه گاه قائم آل محمد علیهم السلام »،34 «محل انتظار کشیدن قائم آل محمد علیهم السلام »،35 «محل امنیت و راحت مؤمنان»،36 «معدن آل محمد علیهم السلام »؛37 «بحر»؛38 «قطعه ای از بیت المقدس»؛39 «آشیانه آل محمد علیهم السلام »،40 «مأوای فاطمیین»41 به شهر قم اطلاق شده است. شاخص ترین آنها، نام «زهرا» است که حضرت علی علیه السلام در مورد قم پیش گویی کرد؛ و قم را شهری که محل...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

پیدایش شهر جدید قم

شهر قم، چنان که ذکر شد، از دیرباز موقعیت یک شهر بزرگ را در دوره ی ساسانی کسب کرده بود، اما با ویرانی های متعددی که در اثر مهاجرت اعراب به وجود آمد، یک مرکز تجمع جمعیتی با بافت «روستا شهر»، در این منطقه شکل گرفت.44 گزارش تاریخ قم،45 از تعداد قابل توجهی از آبادی ها در این ناحیه، حاکی از این مطلب است. مهاجرت اعراب و سپس دسته ای خاص از آنها، یعنی طالبیان، که فرهنگ تشیع را با خود به همراه آوردند ، توسعه ی جدید شهر قم را با تحول بزرگ فرهنگی در این منطقه از جبال، مقرون ساخت.شهر قم در شکل جدید خود، با همان عناصر مادی معماری ایرانی و در چارچوب فرهنگ و هنر ایرانی شکل گرفت؛ مساجد متعددی ساخته شد و رعایت قبله در ساخت خانه ها و سایر اماکن و نام گذاری مراکز و معابر و میادین...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

بقایای فرهنگ بومی در قم

چنان که اشاره شد، قم از دیرباز در بین شهرهای ایران موقعیت فرهنگی مهمی داشت. تاریخ قم در مورد اولین ملاقات عبدالله و احوص اشعری، رؤسای اولین دسته ی اعراب اشعری که به قم آمدند، با مخسرهان، پسر یزدانفار، در اواخر قرن اول قمری می نویسد: مخسرهان، با گروهی از اهل کتاب و قلم به استقبال این دو رفتند.64 این مطلب نشان می دهد که طبقه ای از دبیران ساسانی و دهقانان عجم در قم به سر می بردند. وجود دیوان آب و دیوان خراج و ثبت مسائل مربوط به آن، نیاز به دبیرانی مجرب را ایجاب می کرد و با وجود غلبه ی عرب، هنوز تا نیمه ی قرن چهارم، اصطلاحات بومی مربوط به دیوان خراج و دیوان آب به زبان فارسی و به گویش قمی، رایج بود.65تقویم یزدجردی66 در کنار تقویم قمری در قم معمول بود و در همه ی...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

کشاورزی قم

دشت وسیع و حاصل خیز و آب کافی، قم را به صورت قطب محصولات کشاورزی در منطقه ی جبال در آورده بود؛ چنان که این دشت به «کبود دشت» معروف شده بود.82 یعقوبی می نویسد: قم در مرغزاری وسیع به اندازه ی ده فرسخ است.83 بنا به گزارش برخی از منابع84 انبوهی از باغ ها و درختان میوه و درخت پسته و فندق و زیتون و کشتزارهای وسیع آبی،85 قم را به صورت شهری خرم و سرسبز در آورده بود. کشاورزی قم دایر و پر رونق بود. انواع سبزی و میوه در آن جا تولید می شد.86 گردو، پسته، فندق، بادام، زیتون87 و به ویژه زعفران، از اقلام مهم محصولات کشاورزی قم بوده است. ابن عبدربه (د: 328ق)،88 و صاحب کتاب حدود العالم89 صدور زعفران از قم را تأیید کرده اند. زعفران قمی در متون قدیم پهلوی ذکر شده است90 و ثعالبی (د: 429ق)...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

وضع اقتصادی و محصولات

حاصل گزارش های متعدد و متناقض در مورد معیشت مردم قم نشان می دهد که سطح زندگی مردم در شهری که زمانی آن را از شدت سرسبزی کبود دشت می نامیدند،94 در اثر ستم اقوام مهاجم، به ویژه تجاوزات مستمر خلافت عباسی و ویرانی های ناشی از آن در طی سه قرن نخست قمری، دچار نوسانات فاحش اقتصادی بوده است.95 دعبل در شعر خود از کرامت و عزّت مردم قم در عین فقر یاد کرده است.96 اصطخری (د: 346ق) می نویسد: مردم قم تنگ معیشت باشند.97 امّا مقدسی98 و ابن حوقل (د: 367ق)99 و حسن بن محمدبن حسن قمی،100به وسعت معیشت مردم قم اشاره دارند. قم در میان سه قطب بزرگ صنعت سفال سازی، یعنی ری، کاشان و ساوه واقع شده بود و صنعت سفال سازی در آن رواج داشت101 تاریخ قم به وجود کارخانه های متعدد در قم اشاره...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.

 

[Sepideh.T]

اهمیت دیوان آب قم به حدی است که منابع، تنها به دو دیوان آب در شرق اسلام: قم و مرو111 اشاره دارند. رواج کشاورزی و مشاغل مربوط به آن باعث تشکیل دیوان آب مستقل و گسترده در قم شد.112

گزارش مفصل تاریخ قم از چندین کاریز و جوی و رود در قم نشان می دهد که به میزان کافی آب برای کشاورزی و شرب در آن جا وجود داشته است.113 آسیاب های آبی زیادی در قم وجود داشت که برخی از آنها هم چنان تا نیمه ی دوم قرن چهارم قمری دایر بوده است.114 اصطخری می نویسد: آب رودخانه ی بزرگ قم، در بهار و تابستان جاری بوده است.115شبکه ی منظمی از کاریزها در قم جریان داشت.116 آب شرب مردم قم از طریق چشمه هایی که در شبکه ای از کاریزها جاری بود، تأمین می شد.117 از جمله منابع تأمین آب شرب مردم قم استفاده از برکه هایی بود که آب باران را...

لطفا برای مشاهده کامل مطالب در انجمن ثبت نام کنید.